Στα 10 χλμ. ΒΔ. του αρχαιολογικού χώρου της Ιθώμης και 1,5 χλμ. ΒΑ. του Μουζακίου βρίσκονται οι αρχαί­οι Γόμφοι, η 2η σε μέγεθος πόλη της Εστιατώτιδας μετά την Τρίκκη, στη θέση «Επισκοπή» Μουζακί­ου. Η αρχαία πόλη ιδρύθηκε στο «θεατροειδή» χώρο ενός μακρόστε­νου υψώματος που σήμερα ορίζει ια όρια των Ν. Καρδίτσας και Τρικά­λων. Οι αρχαίοι Γόμφοι έλεγχαν τις δύο εισόδους προς την αρχαία Αμ­βρακία (σημερινή Άρια) και ιη χώ­ρα των Αθαμάνων, δηλ. το στενό πέ­ρασμα της κοιλάδας του Πορταϊκού (σημ. Πύλη) και το δύσβατο πέρασμα του Πάμισου (Μπλιούρη) Ν. του Μου­ζακίου. Ο Πάμισος ποταμός όριζε την αρχαία πόλη στα ΝΑ. Τα τείχη των Γόμφων δεν διακρίνονται στην πεδιάδα, ενώ διατηρούνται στους λόφους που περιβάλλουν την πόλη. Η πόλη ιδρύθηκε τον 4ο π.Χ. αι. μάλ­λον από συνοικισμό κωμών, όπως η Μητρόπολη. Ο Φίλιππος Β', ο βασι­λιάς της Μακεδονίας, με το πρόσχη­μα της επιθετικότητας των Αθαμά­νων εναντίον των Θεσσαλών έχτισε τo κτίσιμο της νέας πόλης με αποίκους και για μικρό χρονικό διά­στημα έφερε τo όνομα αυτού «Φί­λιπποι ή Φιλιππόπολις» και έκοψε νομίσματα με την επιγραφή «Φιλιπποπολιτών». Μετά τo 330 π.Χ. η πό­λη εμφανίζεται με τo παλιό της όνο­μα Γόμφοι.

 

Επειδή οι αρχαίοι Γόμφοι έλεγ­χαν τη διάβαση προς την Αθαμανία και την Ήπειρο, αρκετές φορές υ­πέστησαν πολιορκίες και καταστρο­φές. Έτσι τo 198 π.Χ. τους κατέλαβε ο Αμύνανδρος, βασιλιάς των Αθαμάνων, με ιη βοήθεια ίων Ρωμαί­ων, στη συνέχεια τo 191-185 π.Χ. ο Φίλιππος Ε' της Μακεδονίας και πο­λύ αργότερα το 48 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας στον εμφύλιο πόλεμο με τον Πομπήιο. Σε απαλλοτριωμένο αγρό (Ιωάν. Γιαννούλη) στα ΝΔ. υ­ψώματα αποκαλύφθηκε, ύστερα από καθαρισμό της, τμήμα της εξωτερι­κής παρειάς του τείχους και πύργοι, κατασκευασμένοι από κατεργασμέ­νους πλίνθους πωρόλιθου με πολύ καλή αρμογή. Τμήμα ίου τείχους και του πύργου αποκαλύφθηκαν επίσης κοντά στην ακρόπολη των αρχαίων Γόμφων και στα ΒΑ. σε δασική έ­κταση προς την πλευρά του δημοτι­κού διαμερίσματος των σημερινών Γόμφων (Ραψίστα). Το τείχος ακο­λουθεί δηλαδή την κορυφογραμμή των λόφων με κατεύθυνση από ΝΑ. προς ΒΔ. και ενισχύεται κατά δια­στήματα με πύργους. Αρχιτεκτονικά υλικά του τείχους της αρχαίας πό­λης χρησιμοποιήθηκαν σε οικοδομή­ματα τόσο στα αρχαία χρόνια μετά την καταστροφή της από τον Καίσα­ρα, όσο και στα νεότερα χρόνια στα γύρω χωριά.

 

Μέσα στην αρχαία πόλη ύστερα από σωστικές ανασκαφικές έρευ­νες στον απαλλοτριωμένο αγρό Δημ. Κουντούρη - Νικ. Κρύου, έχουν αποκαλυφθεί τμήματα μεγάλου δη­μόσιου κτιρίου 13,50X8,50 μ., τμήμα δρόμου κατασκευασμένου από σκληρό χώμα, χαλίκια και μικρά κομμάτια κεραμίδων. Επίσης βρέθηκαν κεραμίδες στέγης, όστρακα αγγεί­ων, νομίσματα και άλλα διάφορα ευ­ρήματα.

 

Σε άλλον αγρό (Δημ. Καραλή) που βρίσκεται στο μέσον του αρ­χαιολογικού χώρου των Γόμφων, ύ­στερα από εκχέρσωση παλιού αμπε­λιού που αποτελούσε τη βασική καλ­λιέργεια μέχρι και πριν λίγα χρόνια στην περιοχή της Επισκοπής Μουζακίου, αποκαλύφθηκε το μεγαλύτε­ρο τμήμα μεγάλου δημόσιου οικοδομήματος 12X12,50 μ. Στην Α. εξωτε­ρική πλευρά ενός μεγάλου τοίχου βρέθηκαν στη θέση τους 4 βάσεις αναθηματικών στηλών. Ένα ακόμη κτίριο (5,40X4,30 μ.) με βαθμιδωτή κρηπίδα και μεγάλο τμήμα οικίας αποκαλύφθηκαν ΝΔ. του μεγάλου κτιρίου. Οι αρχιτεκτονικές αυτές κα­τασκευές χρονο­λογούνται στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρό­νους. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε μαρμάρινη λάρ­νακα «νεοαιτικού» τύπου. Η λάρνακα στην εμπρόσθια κύρια πλευρά φέρει παράσταση «αρπαγής Κόρης», ενώ στην άλλη παριστάνεται αετός από τα φτερά του οποίου εκφύονται φυτικοί πλοχμοί που απολήγουν στις γωνιές σε κεφαλές βοών. Πάνω από τους πλοχμούς δεξιά και αριστερά υπάρ­χει από μία λεοντοκεφαλή. Στον ίδιο αγρό βρέθηκαν μία προτο­μή αυτοκρατορικών χρόνων από ντόπιο ασβεστόλιθο και σπόνδυλοι κιόνων. Τα κινητά ευρήματα είναι τμήματα αγγείων πήλινων και γυά­λινων, κεραμίδες στέγης, νομίσμα­τα από διάφορες ελληνικές πόλεις, μικρό ειδώλιο Κερδώου Ερμή και άλλα.

 

Μέσα στην κοίτη του Πάμισου ποταμού προς το ΔΑ Γελάνθης αποκαλύφθηκαν δύο βάθρα γεφυ­ρών, το ένα υστερορωμαϊκής περιό­δου το οποίο είναι κατασκευασμένο από ασβεστολιθικές πέτρες, ορι­σμένες σε β' χρήση (ίσως από θέ­ατρο) και κεραμικές πλίνθους. Στον ίδιο χώρο έχουν ερευνηθεί αρκετοί τάφοι ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου και κεραμικοί κλίβανοι. Τάφοι κιβωτιόσχημοι έχουν ανασκαφεί και στις κτηματικές περι­φέρειες Μαυρομματίου, Γελάνθης και Παλαιομονάστηρου (Μπελέτσι). Δύο τύμβοι υπάρχουν στην περιο­χή, ένας αριστερά στο δρόμο προς την Γελάνθη και ο δεύτερος στην κτηματική περιφέ­ρεια Γόμφων (Ραψίστα). Στα κινητά ευρή­ματα περιλαμβάνονται κεραμική, στήλες, βάσεις στηλών, νομίσματα, τμήματα γυάλι­νων αγγείων, αντικείμενα παρα­σκευής τροφών, σπόνδυλοι κιόνων και διάφορα άλλα μικρά ευρήματα.

 

Οι Γόμφοι έκοψαν δικά τους νο­μίσματα, τα οποία φέρουν τις επι­γραφές ΓΟΜΦΕΩΝ-ΓΟΜΦΙΤΟΥΝ και στις παραστάσεις διακρίνεται ο Ζευς - Παλάμνιος ή Ακραίος, τον οποίο λάτρευαν. Μικρό τμήμα αναθη­ματικής στήλης από την Τρυγόνα Δρακότρυπας, μέσα στην κοιλάδα ίου Πάμισου που παραδόθηκε ανα­φέρεται στο Δία. Το ναό ίου Ακραί­ου Διός τοποθετεί ο Walbank κοντά στο χωριό Βατσουνιά, στο οποίο υπάρχουν όστρακα αγγείων και κε­ραμίδες ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής στη θέση «Κεραμαριό». Εί­ναι γνωστό ότι στους αρχαίους Γόμ­φους λάτρευαν και τον Διόνυσο Κάρπιο, που υποδηλώνει την καλ­λιέργεια της αμπέλου. Στο 2ο Κοινό των Θεσσαλών, μετά το 196 π.Χ. οι Γόμφοι έδωσαν ορισμένους στρατη­γούς, όπως τον Φρύνο, τον γιο του Πόλλιχο, τον Αγαθάνορα κ.ά. Από τις φιλολογικές πηγές και από τα ανα­σκαφικά στοιχεία φαίνεται πως η πόλη των Γόμφων υπήρχε τον 6ο αι. μ.Χ., οπότε ανακαινίστηκε το τείχος από τον Ιουστινιανό, καθώς και ότι υπήρξε έδρα Επισκοπής. Στη γύρω πεδινή περιοχή του Μουζακίου τα τελευταία χρόνια έχουν πληθύνει τα αρχαιολογικά δεδομένα.

 

Στην κτηματική περιφέρεια Μαυρομματίου στο δρόμο από Μαυρομμάτι προς Γελάνθη υπάρχει η παλιότερη οργανωμένη εγκατάστα­ση ανθρώπων, ο προϊστορικός οικι­σμός «μαγούλα» Γιατρού. Η περι­συλλογή στοιχείων ανθρώπινης δραστηριότητας ύστερα από κατα­στροφή με μεγάλο καλλιεργητή, α­πέδωσε καμένους πηλούς από οικί­ες, πηλούς επάλειψης δαπέδων, πολλά όστρακα αγγείων διαφόρων σχημάτων και μεγεθών, εργαλεία από πυριτόλιθο, πέτρα, οστά και άλλα αντικείμενα.

 

Στον αντίποδα των πεδινών αυ­τών θέσεων αφήνοντας το Μουζάκι και ανεβαίνοντας προς την ορεινή περιοχή της Αργιθέας μέσα από το πέρασμα του Πάμισου ποταμού, συ­ναντούμε πολλές θέσεις σημαντικές από ιστορική και αρχαιολογική άπο­ψη. Στον αριστερό -πηγαίνοντας α­πό το Μουζάκι προς τα ενδότερα- ο­ρεινό όγκο στο χωριό Ελληνόκαστρο (Βουνίσια) ψηλά στην κορυφή σιη θέση «Κάστρο-Αράπης» υπάρ­χουν ερείπια τειχών οχυρού ελληνι­στικής περιόδου, που δεσπόζει σ' όλη την περιοχή και ελέγχει την πε­διάδα και τις Δ. διαβάσεις προς τη σημερινή λίμνη Ν. Πλαστήρα. Αρχαί­α τείχη αναφέρονται και στο χωριό Ανθοχώρι (Φλορέσι) στη θέση «Τσιαπατούρι».

 

Στον αντίπερα ορεινό όγκο, στο όρος Ίταμος που ταυτίζεται με το αρχαίο «Κερκέτιον Άκρον» και που ορθώνεται ως φυσικό τείχος ανάμεσα στη Δ. Θεσσαλική πεδιά­δα και τα βουνά της Πίνδου, υπάρ­χουν αρκετά ερείπια αρχαίων οικι­σμών και οχυρών, αναδείχνοντας τη στρατηγική σημασία του χώρου. Ανεβαίνοντας το βουνό στην περι­φέρεια του χωριού Πορτή, στα Ν. αυτού στη θέση «Παλιόκαστρο» υ­πάρχουν τα λείψανα τείχους και ορισμένων κτισμάτων ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Σε αρκετά σημεία (κυρίως στην Α. και Δ πλευ­ρά» το τείχος διατηρείται οε ικανό ύψος, είναι δε κατασκευασμένο α­πό μεγάλες πλίνθους από φαιό ντό­πιο ασβεστόλιθο. Μέσα στον αρ­χαιολογικό χώρο υπάρχουν λείψανα κτισμάτων και πολλά τμήματα κερα­μίδων στέγης και αγγείων.

 

Βορειότερα από το χωριό Πορτή στη θέση «Σουβλερό», σε μια βραχώδη και απότομη στενόμακρη κορυφή του όρους διατηρούνται τα ερείπια μιας ισχυρής επιμήκους ο­χυρωματικής κατασκευής ελληνιστι­κής εποχής. Σώζεται σε ύψος 2,60 .μ. και είναι καλοκτισμένη στην Α. πλευρά με πλίνθους ντόπιου ασβε­στόλιθου, όπου προεξέχει ορθογώ­νιος πύργος, ενώ στη Δ. δεν υπάρ­χουν ερείπια τείχους, καθώς το βου­νό είναι τελείως απότομο και φυσι­κά οχυρό. ΒΔ. της πιο πάνω θέσης σε πιο ψηλή κορυφή στη θέση «Πύργος» βρίσκονται τα ερείπια άλ­λης οχυρωματικής κατασκευής, ελ­ληνιστικής επίσης εποχής. Οι δύο α­ναφερόμενες κατασκευές βρίσκο­νται πράγματι σε περίοπτες στρατη­γικές θέσεις και ελέγχουν τις δια­βάσεις από την πεδιάδα της Θεσσα­λίας προς τα βουνά της Πίνδου. Δ της θέσης «Πύργος» και Β. του χω­ριού Πορτή σε πλατώματα του βου­νού Ίταμος, υπάρχουν λείψανα οι­κοδομημάτων και τάφοι ελληνιστι­κής και ρωμαϊκής περιόδου.

 

Σε μία από τις πιο πάνω αναφε­ρόμενες θέσεις του δημοτικού δια­μερίσματος Πορτής πρέπει να τοπο­θετήσουμε το «Αθήναιον», (σ' αυ­τό συμφωνούν και αρκετοί περιηγη­τές) το οποίο αναφέρεται ως Αθαμανικό στα όρια με ιη Μακεδονία (εδώ Μακεδονία νοείται η περιοχή των αρχαίων Γόμφων, η οποία πολ­λές φορές ανήκε στους Μακεδό­νες) και καταλήφθηκε από το βασι­λιά Φίλιππο Ε' της Μακεδονίας το 189 π.Χ.

 

Στο δημοτικό διαμέρισμα του σημερινού Δήμου Μουζακίου, την Οξυά και στη θέση «Διαλώνια» έ­χουν ερευνηθεί ορισμένοι τάφοι ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιό­δου. Στην επάνω επιφάνεια τμήμα­τος κυλινδρικού λίθου από τη θέ­ση «Σπίτια» υπάρχει περιμετρικά η επιγραφή ΕΥΡΥΔΑΜΟΥ και χρονολογείται στο τέλος του 2ου με αρχές του 1ου π.Χ. αι. Στο μέσον της επιφάνειας δια­μέτρου 20 εκ., υπάρχει μολυβδοχρόων και σιδερένιο στέ­λεχος για τη στήριξη κάποιου α­ναθήματος.