ΜΝΗΜΕΙΑ
Στα 10 χλμ. ΒΔ. του αρχαιολογικού χώρου της Ιθώμης και 1,5 χλμ. ΒΑ. του Μουζακίου βρίσκονται οι αρχαίοι Γόμφοι, η 2η σε μέγεθος πόλη της Εστιατώτιδας μετά την Τρίκκη, στη θέση «Επισκοπή» Μουζακίου. Η αρχαία πόλη ιδρύθηκε στο «θεατροειδή» χώρο ενός μακρόστενου υψώματος που σήμερα ορίζει ια όρια των Ν. Καρδίτσας και Τρικάλων. Οι αρχαίοι Γόμφοι έλεγχαν τις δύο εισόδους προς την αρχαία Αμβρακία (σημερινή Άρια) και ιη χώρα των Αθαμάνων, δηλ. το στενό πέρασμα της κοιλάδας του Πορταϊκού (σημ. Πύλη) και το δύσβατο πέρασμα του Πάμισου (Μπλιούρη) Ν. του Μουζακίου. Ο Πάμισος ποταμός όριζε την αρχαία πόλη στα ΝΑ. Τα τείχη των Γόμφων δεν διακρίνονται στην πεδιάδα, ενώ διατηρούνται στους λόφους που περιβάλλουν την πόλη. Η πόλη ιδρύθηκε τον 4ο π.Χ. αι. μάλλον από συνοικισμό κωμών, όπως η Μητρόπολη. Ο Φίλιππος Β', ο βασιλιάς της Μακεδονίας, με το πρόσχημα της επιθετικότητας των Αθαμάνων εναντίον των Θεσσαλών έχτισε τo κτίσιμο της νέας πόλης με αποίκους και για μικρό χρονικό διάστημα έφερε τo όνομα αυτού «Φίλιπποι ή Φιλιππόπολις» και έκοψε νομίσματα με την επιγραφή «Φιλιπποπολιτών». Μετά τo 330 π.Χ. η πόλη εμφανίζεται με τo παλιό της όνομα Γόμφοι.
Επειδή οι αρχαίοι Γόμφοι έλεγχαν τη διάβαση προς την Αθαμανία και την Ήπειρο, αρκετές φορές υπέστησαν πολιορκίες και καταστροφές. Έτσι τo 198 π.Χ. τους κατέλαβε ο Αμύνανδρος, βασιλιάς των Αθαμάνων, με ιη βοήθεια ίων Ρωμαίων, στη συνέχεια τo 191-185 π.Χ. ο Φίλιππος Ε' της Μακεδονίας και πολύ αργότερα το 48 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας στον εμφύλιο πόλεμο με τον Πομπήιο. Σε απαλλοτριωμένο αγρό (Ιωάν. Γιαννούλη) στα ΝΔ. υψώματα αποκαλύφθηκε, ύστερα από καθαρισμό της, τμήμα της εξωτερικής παρειάς του τείχους και πύργοι, κατασκευασμένοι από κατεργασμένους πλίνθους πωρόλιθου με πολύ καλή αρμογή. Τμήμα ίου τείχους και του πύργου αποκαλύφθηκαν επίσης κοντά στην ακρόπολη των αρχαίων Γόμφων και στα ΒΑ. σε δασική έκταση προς την πλευρά του δημοτικού διαμερίσματος των σημερινών Γόμφων (Ραψίστα). Το τείχος ακολουθεί δηλαδή την κορυφογραμμή των λόφων με κατεύθυνση από ΝΑ. προς ΒΔ. και ενισχύεται κατά διαστήματα με πύργους. Αρχιτεκτονικά υλικά του τείχους της αρχαίας πόλης χρησιμοποιήθηκαν σε οικοδομήματα τόσο στα αρχαία χρόνια μετά την καταστροφή της από τον Καίσαρα, όσο και στα νεότερα χρόνια στα γύρω χωριά.
Μέσα στην αρχαία πόλη ύστερα από σωστικές ανασκαφικές έρευνες στον απαλλοτριωμένο αγρό Δημ. Κουντούρη - Νικ. Κρύου, έχουν αποκαλυφθεί τμήματα μεγάλου δημόσιου κτιρίου 13,50X8,50 μ., τμήμα δρόμου κατασκευασμένου από σκληρό χώμα, χαλίκια και μικρά κομμάτια κεραμίδων. Επίσης βρέθηκαν κεραμίδες στέγης, όστρακα αγγείων, νομίσματα και άλλα διάφορα ευρήματα.
Σε άλλον αγρό (Δημ. Καραλή) που βρίσκεται στο μέσον του αρχαιολογικού χώρου των Γόμφων, ύστερα από εκχέρσωση παλιού αμπελιού που αποτελούσε τη βασική καλλιέργεια μέχρι και πριν λίγα χρόνια στην περιοχή της Επισκοπής Μουζακίου, αποκαλύφθηκε το μεγαλύτερο τμήμα μεγάλου δημόσιου οικοδομήματος 12X12,50 μ. Στην Α. εξωτερική πλευρά ενός μεγάλου τοίχου βρέθηκαν στη θέση τους 4 βάσεις αναθηματικών στηλών. Ένα ακόμη κτίριο (5,40X4,30 μ.) με βαθμιδωτή κρηπίδα και μεγάλο τμήμα οικίας αποκαλύφθηκαν ΝΔ. του μεγάλου κτιρίου. Οι αρχιτεκτονικές αυτές κατασκευές χρονολογούνται στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους. Στον ίδιο χώρο βρέθηκε μαρμάρινη λάρνακα «νεοαιτικού» τύπου. Η λάρνακα στην εμπρόσθια κύρια πλευρά φέρει παράσταση «αρπαγής Κόρης», ενώ στην άλλη παριστάνεται αετός από τα φτερά του οποίου εκφύονται φυτικοί πλοχμοί που απολήγουν στις γωνιές σε κεφαλές βοών. Πάνω από τους πλοχμούς δεξιά και αριστερά υπάρχει από μία λεοντοκεφαλή. Στον ίδιο αγρό βρέθηκαν μία προτομή αυτοκρατορικών χρόνων από ντόπιο ασβεστόλιθο και σπόνδυλοι κιόνων. Τα κινητά ευρήματα είναι τμήματα αγγείων πήλινων και γυάλινων, κεραμίδες στέγης, νομίσματα από διάφορες ελληνικές πόλεις, μικρό ειδώλιο Κερδώου Ερμή και άλλα.
Μέσα στην κοίτη του Πάμισου ποταμού προς το ΔΑ Γελάνθης αποκαλύφθηκαν δύο βάθρα γεφυρών, το ένα υστερορωμαϊκής περιόδου το οποίο είναι κατασκευασμένο από ασβεστολιθικές πέτρες, ορισμένες σε β' χρήση (ίσως από θέατρο) και κεραμικές πλίνθους. Στον ίδιο χώρο έχουν ερευνηθεί αρκετοί τάφοι ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου και κεραμικοί κλίβανοι. Τάφοι κιβωτιόσχημοι έχουν ανασκαφεί και στις κτηματικές περιφέρειες Μαυρομματίου, Γελάνθης και Παλαιομονάστηρου (Μπελέτσι). Δύο τύμβοι υπάρχουν στην περιοχή, ένας αριστερά στο δρόμο προς την Γελάνθη και ο δεύτερος στην κτηματική περιφέρεια Γόμφων (Ραψίστα). Στα κινητά ευρήματα περιλαμβάνονται κεραμική, στήλες, βάσεις στηλών, νομίσματα, τμήματα γυάλινων αγγείων, αντικείμενα παρασκευής τροφών, σπόνδυλοι κιόνων και διάφορα άλλα μικρά ευρήματα.
Οι Γόμφοι έκοψαν δικά τους νομίσματα, τα οποία φέρουν τις επιγραφές ΓΟΜΦΕΩΝ-ΓΟΜΦΙΤΟΥΝ και στις παραστάσεις διακρίνεται ο Ζευς - Παλάμνιος ή Ακραίος, τον οποίο λάτρευαν. Μικρό τμήμα αναθηματικής στήλης από την Τρυγόνα Δρακότρυπας, μέσα στην κοιλάδα ίου Πάμισου που παραδόθηκε αναφέρεται στο Δία. Το ναό ίου Ακραίου Διός τοποθετεί ο Walbank κοντά στο χωριό Βατσουνιά, στο οποίο υπάρχουν όστρακα αγγείων και κεραμίδες ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής στη θέση «Κεραμαριό». Είναι γνωστό ότι στους αρχαίους Γόμφους λάτρευαν και τον Διόνυσο Κάρπιο, που υποδηλώνει την καλλιέργεια της αμπέλου. Στο 2ο Κοινό των Θεσσαλών, μετά το 196 π.Χ. οι Γόμφοι έδωσαν ορισμένους στρατηγούς, όπως τον Φρύνο, τον γιο του Πόλλιχο, τον Αγαθάνορα κ.ά. Από τις φιλολογικές πηγές και από τα ανασκαφικά στοιχεία φαίνεται πως η πόλη των Γόμφων υπήρχε τον 6ο αι. μ.Χ., οπότε ανακαινίστηκε το τείχος από τον Ιουστινιανό, καθώς και ότι υπήρξε έδρα Επισκοπής. Στη γύρω πεδινή περιοχή του Μουζακίου τα τελευταία χρόνια έχουν πληθύνει τα αρχαιολογικά δεδομένα.
Στην κτηματική περιφέρεια Μαυρομματίου στο δρόμο από Μαυρομμάτι προς Γελάνθη υπάρχει η παλιότερη οργανωμένη εγκατάσταση ανθρώπων, ο προϊστορικός οικισμός «μαγούλα» Γιατρού. Η περισυλλογή στοιχείων ανθρώπινης δραστηριότητας ύστερα από καταστροφή με μεγάλο καλλιεργητή, απέδωσε καμένους πηλούς από οικίες, πηλούς επάλειψης δαπέδων, πολλά όστρακα αγγείων διαφόρων σχημάτων και μεγεθών, εργαλεία από πυριτόλιθο, πέτρα, οστά και άλλα αντικείμενα.
Στον αντίποδα των πεδινών αυτών θέσεων αφήνοντας το Μουζάκι και ανεβαίνοντας προς την ορεινή περιοχή της Αργιθέας μέσα από το πέρασμα του Πάμισου ποταμού, συναντούμε πολλές θέσεις σημαντικές από ιστορική και αρχαιολογική άποψη. Στον αριστερό -πηγαίνοντας από το Μουζάκι προς τα ενδότερα- ορεινό όγκο στο χωριό Ελληνόκαστρο (Βουνίσια) ψηλά στην κορυφή σιη θέση «Κάστρο-Αράπης» υπάρχουν ερείπια τειχών οχυρού ελληνιστικής περιόδου, που δεσπόζει σ' όλη την περιοχή και ελέγχει την πεδιάδα και τις Δ. διαβάσεις προς τη σημερινή λίμνη Ν. Πλαστήρα. Αρχαία τείχη αναφέρονται και στο χωριό Ανθοχώρι (Φλορέσι) στη θέση «Τσιαπατούρι».
Στον αντίπερα ορεινό όγκο, στο όρος Ίταμος που ταυτίζεται με το αρχαίο «Κερκέτιον Άκρον» και που ορθώνεται ως φυσικό τείχος ανάμεσα στη Δ. Θεσσαλική πεδιάδα και τα βουνά της Πίνδου, υπάρχουν αρκετά ερείπια αρχαίων οικισμών και οχυρών, αναδείχνοντας τη στρατηγική σημασία του χώρου. Ανεβαίνοντας το βουνό στην περιφέρεια του χωριού Πορτή, στα Ν. αυτού στη θέση «Παλιόκαστρο» υπάρχουν τα λείψανα τείχους και ορισμένων κτισμάτων ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Σε αρκετά σημεία (κυρίως στην Α. και Δ πλευρά» το τείχος διατηρείται οε ικανό ύψος, είναι δε κατασκευασμένο από μεγάλες πλίνθους από φαιό ντόπιο ασβεστόλιθο. Μέσα στον αρχαιολογικό χώρο υπάρχουν λείψανα κτισμάτων και πολλά τμήματα κεραμίδων στέγης και αγγείων.
Βορειότερα από το χωριό Πορτή στη θέση «Σουβλερό», σε μια βραχώδη και απότομη στενόμακρη κορυφή του όρους διατηρούνται τα ερείπια μιας ισχυρής επιμήκους οχυρωματικής κατασκευής ελληνιστικής εποχής. Σώζεται σε ύψος 2,60 .μ. και είναι καλοκτισμένη στην Α. πλευρά με πλίνθους ντόπιου ασβεστόλιθου, όπου προεξέχει ορθογώνιος πύργος, ενώ στη Δ. δεν υπάρχουν ερείπια τείχους, καθώς το βουνό είναι τελείως απότομο και φυσικά οχυρό. ΒΔ. της πιο πάνω θέσης σε πιο ψηλή κορυφή στη θέση «Πύργος» βρίσκονται τα ερείπια άλλης οχυρωματικής κατασκευής, ελληνιστικής επίσης εποχής. Οι δύο αναφερόμενες κατασκευές βρίσκονται πράγματι σε περίοπτες στρατηγικές θέσεις και ελέγχουν τις διαβάσεις από την πεδιάδα της Θεσσαλίας προς τα βουνά της Πίνδου. Δ της θέσης «Πύργος» και Β. του χωριού Πορτή σε πλατώματα του βουνού Ίταμος, υπάρχουν λείψανα οικοδομημάτων και τάφοι ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου.
Σε μία από τις πιο πάνω αναφερόμενες θέσεις του δημοτικού διαμερίσματος Πορτής πρέπει να τοποθετήσουμε το «Αθήναιον», (σ' αυτό συμφωνούν και αρκετοί περιηγητές) το οποίο αναφέρεται ως Αθαμανικό στα όρια με ιη Μακεδονία (εδώ Μακεδονία νοείται η περιοχή των αρχαίων Γόμφων, η οποία πολλές φορές ανήκε στους Μακεδόνες) και καταλήφθηκε από το βασιλιά Φίλιππο Ε' της Μακεδονίας το 189 π.Χ.
Στο δημοτικό διαμέρισμα του σημερινού Δήμου Μουζακίου, την Οξυά και στη θέση «Διαλώνια» έχουν ερευνηθεί ορισμένοι τάφοι ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου. Στην επάνω επιφάνεια τμήματος κυλινδρικού λίθου από τη θέση «Σπίτια» υπάρχει περιμετρικά η επιγραφή ΕΥΡΥΔΑΜΟΥ και χρονολογείται στο τέλος του 2ου με αρχές του 1ου π.Χ. αι. Στο μέσον της επιφάνειας διαμέτρου 20 εκ., υπάρχει μολυβδοχρόων και σιδερένιο στέλεχος για τη στήριξη κάποιου αναθήματος.
Μονή Αγ. Τριάδος Δρακότρυπας
Χτισμένη σε υψ. 800 μ., με θέα προς ία βουνά Τύμπανο και Καραβούλα, η Μονή της Αγ. Τριάδος αποτελεί το σημαντικότερο ίσως μνημείο των Αγράφων. Σε αρκετά καλή κατάσταση σώζεται μόνο το καθολικό, αθωνίτικου τύπου με νάρθηκα Δ. και οι τοιχογραφίες του Θεόδωρου Ουρία από την Αγιά Λάρισας, που έγιναν με έξοδα των μοναχών Ιωσήφ και Διονυσίου. Το 1743 η Μονή ανακηρύχθηκε από τον πατριάρχη Παίσιο Β' σταυροπηγιακή με σιγίλιο, γεγονός που αποτελεί και την α' γραπτή μαρτυρία για το μοναστήρι (σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη στο Παρίσι). Σύμφωνα με μαρτυρίες, το μοναστήρι ανακαινίσθηκε στο διάστημα 1740-42. Στο τέμπλο υπάρχει η ημερομηνία 1744. Στη βιβλιοθήκη σώζονται ελάχιστα βιβλία. Κατά την Τουρκοκρατία το μοναστήρι φιλοξένησε και προστάτευσε αρκετούς Έλληνες αγωνιστές, ενώ υπήρξε καταφύγιο για τον Γ. Καραϊσκάκη και τον Κοσμά τον Αιτωλό. Στη θέση που είναι σήμερα το μοναστήρι υπήρχε άλλοτε Μονή αφιερωμένη στον Αγ. Προκόπιο, η οποία κάηκε.
Μονή Αγ. Αναργύρων Κρυοπηγής
Η ίδρυση του μοναστηριού χρονολογείται το 18ο αι. Είναι σημαντικό θρησκευτικό μνημείο της περιοχής, με αξιόλογες τοιχογραφίες και εικόνες. Την 1η Ιουλίου τελείται στη Μονή Θεία Λειτουργία και ακολουθεί πανηγύρι.
Μονή Αγ. Γεωργίου (Καραϊσκάκη) Μαυρομματίου
Χτισμένη σε απόσταση 2 χλμ. από το Μαυρομμάτι, υπήρξε μια από τις σημαντικότερες μονές της περιοχής κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Είναι το μοναστήρι, όπου υπηρετούσε η μητέρα του Καραϊσκάκη. Διασώζει καθολικό αθωνίτικου τύπου. Καμάρες και χαμηλός τυφλός θόλος, αντί τρούλου, κοσμούν το ναό. Η ίδρυση της Μονής τοποθετείται περίπου το 1550, ενώ οι τοιχογραφίες χρονολογούνται το 1657 (επιγραφή στο δεξιό τοίχο της εκκλησίας αναφέρεται σε ανακαίνιση του ναού). Οι εικόνες του τέμπλου φέρουν τις χρονολογίες 1602 και 1599. Σε απόσταση 2,5 χλμ. Ν. της Μονής βρίσκεται το σπήλαιο, όπου γεννήθηκε το 1782 ο Καραϊσκάκης, καθώς εκεί είχε καταφύγει η μητέρα του, όταν προχώρησε η εγκυμοσύνη της.
Μονή Αγ. Τριάδος Οξυάς
Ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αι. πάνω σ' ένα μικρό πλάτωμα. Το 1662 χτίστηκε το καθολικό, τρίκογχος σταυρεπίστεγος ναός αθωνίτικου τύπου, ενώ ο νάρθηκας Δ. είναι μεταγενέστερος. Ιστορήθηκε το 1682. Οι δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας φέρουν τις χρονολογίες 1735 και 1785. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η εικόνα της Αγ. Τριάδος. Ιερά κειμήλια και λείψανα αγίων κοσμούν το μοναστήρι, καθιστώντας το αξιολογότατο μνημείο της περιοχής. Του Αγ. Πνεύματος στο μοναστήρι πραγματοποιείται συλλειτουργεία των ιερέων των τριών Ενοριών της Οξυάς.
Ο Δήμος Μουζακίου διαθέτει Λαογραφικές Συλλογές με σημαντικά εκθέματα. Η πρώτη βρίσκεται στην έδρα του Δήμου, στο Μουζάκι και στεγάζεται στο παλιό πέτρινο κτίριο του Δασαρχείου. Ιδρύθηκε από τον Αρχαιολογικό Λαογραφικό Πολιτιστικό Σύλλογο Μουζακίου, με σκοπό τη συγκέντρωση, τη διαφύλαξη, τη μελέτη και παρουσίαση του Λαογραφικού υλικού της περιοχής. Στο Λαογραφικό Μουσείο Μουζακίου φυλάσσονται αντικείμενα του 19ου αι., που αφορούν την καθημερινή ζωή των Μουζακιωτών και περιλαμβάνουν οικιακά σκεύη, γεωργικά εργαλεία, παλιά έπιπλα, προσωπικά αντικείμενα, τοπικές ενδυμασίες και παραδοσιακά υφαντά.
Η δεύτερη Λαογραφική Συλλογή βρίσκεται στη Δρακότρυπα και περιλαμβάνει σπάνια εκθέματα του 18ου και 19ου αι. Λειτουργεί όλο το χρόνο και αποτελεί μαζί με τη βιβλιοθήκη του χωριού στολίδι για το Δήμο. Πολύτιμα οικιακά αντικείμενα, ενδυμασίες και υφαντά αποτελούν τα εκθέματα του Μουσείου.
Άλλη μία Συλλογή βρίσκεται στο Ελληνόκαστρο. Υπάρχει δε και Συλλογή στο Μαυρομμάτι με εκθέματα που αφορούν τον Γ. Καραϊσκάκη, αλλά και ποικίλα άλλα λαογραφικά εκθέματα.
Πανέμορφα πέτρινα τοξωτά γεφύρια στολίζουν το Δήμο Μουζακίου. Το γεφύρι της Βαισουνιάς εξυπηρετούσε τους κατοίκους των χωριών της Δ. Αργιθέας, καθιστώντας εφικτή την επικοινωνία με το Μουζάκι. Όμορφο και επιβλητικό είναι το τοξωτό γεφύρι η «καμάρα», στο Ανθοχώρι που συνδέει το μονοπάτι Νεβρόπολης - Αργιθέας. Επίσης στην Πορτή σώζεται το παλιό πέτρινο τοξωτό γεφύρι, η «Παλαιοκαμάρα», που σύμφωνα με την παράδοση είναι έργο του Αγ. Βησσαρίωνος.